Stres i przemęczenie psychiczne uczniów – zjawisko wypalenia szkolnego

Wypalenie szkolne (ang. school burnout) to narastający problem wśród dzieci i młodzieży, polegający na chronicznym stresie i wyczerpaniu psychicznym spowodowanym wymaganiami życia szkolnego. Jeszcze do niedawna termin wypalenie kojarzony był głównie z dorosłymi i środowiskiem pracy, jednak obecnie coraz więcej specjalistów zauważa, że podobny syndrom dotyka również uczniów  . Według badań Instytutu Psychiatrii i Neurologii (IPiN) w Warszawie problem wypalenia szkolnego może dotyczyć aż 73% polskich dzieci i nastolatków  . Choć tak wysoki odsetek wymaga dalszych analiz (badanie objęło głównie szkoły miejskie), stanowi to sygnał alarmowy o ogromnej skali zjawiska. Również globalnie zjawisko to nie jest odosobnione – szacunki z różnych krajów wskazują, że od kilku do kilkudziesięciu procent uczniów doświadcza objawów wypalenia, a średnio ok. 14% młodzieży szkolnej ma wysoki poziom tego syndromu  . W niniejszym artykule wyjaśniamy, czym jest wypalenie szkolne, jakie są jego przyczyny i skutki, a także przedstawiamy strategie przeciwdziałania – od zmian systemowych po praktyczne wskazówki dla nauczycieli i rodziców.

Czym jest wypalenie szkolne?

Wypalenie szkolne definiuje się jako stan fizycznego i emocjonalnego wyczerpania u ucznia, połączony z utratą motywacji i negatywnym nastawieniem do nauki oraz poczuciem braku osiągnięć. Badacze zauważają, że u młodych ludzi przejawia się ono podobnie jak wypalenie zawodowe u dorosłych  . Oznacza to, że uczeń dotknięty wypaleniem czuje się przewlekle zmęczony nadmiarem szkolnych obowiązków, traci zainteresowanie szkołą (przejawia cynizm lub obojętność wobec zajęć) oraz ma poczucie, że nie daje sobie rady w roli ucznia mimo wysiłku. Taki stan nie pojawia się z dnia na dzień – narasta stopniowo. Początkowo może objawiać się epizodami zniechęcenia czy stresu, ale z czasem przybiera formę utrwalonego negatywnego nastawienia. W efekcie, szkoła przestaje dawać satysfakcję, a staje się źródłem cierpienia psychicznego.

Coraz częstsze występowanie tego zjawiska sprawiło, że termin wypalenie uczniowskie zyskuje na użyciu także w Polsce . Choć nie wszyscy naukowcy są zgodni co do precyzyjnej definicji (oryginalnie wypalenie badano u osób dorosłych w kontekście pracy ), to jednak eksperci są zgodni, że chroniczny stres szkolny może mieć długotrwałe, poważne konsekwencje dla rozwoju młodego człowieka. Dlatego tak istotne jest zrozumienie przyczyn i mechanizmów wypalenia szkolnego, by móc mu zapobiegać.

Skala problemu: Polska i świat

Problem przewlekłego stresu i przemęczenia szkolnego dotyczy dzieci na całym świecie, jednak w ostatnich latach szczególnie alarmujące dane płyną z badań w Polsce. Wspomniane badanie IPiN objęło 9 tysięcy uczniów w wieku 6–17 lat z 142 szkół w całym kraju – aż 73% z nich przejawiało objawy wypalenia uczniowskiego (m.in. długotrwały stres, spadek motywacji i samooceny)  . Autorzy zwracają uwagę, że chodzi tu o szeroko rozumiane symptomy wypalenia (niekoniecznie pełnoobjawowe zaburzenie) i że szczególnie narażeni są uczniowie z dużych ośrodków miejskich . Mimo pewnych zastrzeżeń metodologicznych, wyniki te pokazują wyraźnie, iż przewlekły stres szkolny stał się powszechnym doświadczeniem polskich uczniów.

Inne polskie badania również potwierdzają pogarszanie się kondycji psychicznej młodzieży. Według danych Instytutu Psychiatrii i Neurologii, ok. 25% piętnastolatków zmaga się już z objawami problemów psychicznych – takimi jak wewnętrzne napięcie, obniżone poczucie własnej wartości, nadmierny stres czy dyskomfort psychiczny . To o 5 punktów procentowych więcej niż dwie dekady temu . Szacuje się, że łącznie nawet 30–40% młodzieży w Polsce doświadcza jakichś trudności ze zdrowiem psychicznym, z czego u 10–20% mogą one wymagać interwencji specjalisty . Wzrost tych wskaźników koreluje z intensyfikacją presji szkolnej i społecznej, jaką odczuwają młodzi ludzie.

Globalnie problem również jest przedmiotem badań. Międzynarodowe porównania wskazują, że odsetek uczniów przejawiających wysoki poziom wypalenia wynosi na ogół od około 5% do 30%, w zależności od wieku, kraju i przyjętych kryteriów  . Przykładowo, fińskie badania podawały wartości rzędu 8–13% (w starszych rocznikach nieco więcej), w Szwajcarii stwierdzono ok. 4–12%, w Korei Południowej ~15%, a w Chinach nawet 32%  . Średnia z kilkunastu badań w różnych krajach to wspomniane ~14% uczniów z syndromem wypalenia  . Różnice wynikają m.in. z odmiennych systemów edukacji oraz metod oceny – jednak trend jest wspólny: coraz więcej dzieci na świecie cierpi z powodu nadmiernej presji szkolnej. Co więcej, sytuacja pogorszyła się w okresie pandemii COVID-19 – badania wskazują, że poziom stresu i wypalenia u uczniów istotnie wzrósł po okresach nauki zdalnej  . Zwiększone obciążenie pracami domowymi i brak bezpośredniego wsparcia rówieśników czy nauczycieli w pandemii stały się dodatkowymi czynnikami ryzyka .

Główne przyczyny wypalenia szkolnego

Przyczyn przewlekłego stresu i wypalenia u uczniów jest wiele – zwykle nakładają się one na siebie, prowadząc do przeciążenia młodego organizmu psychicznie. Do najważniejszych czynników należą m.in.:

    •    Nadmierny nacisk na oceny i wyniki. W wielu szkołach wciąż dominuje kultura wysokiej konkurencyjności i rankingu opartego na ocenach. Uczniowie czują, że muszą zdobywać jak najlepsze stopnie ze wszystkich przedmiotów, co wywołuje ciągłą presję. Nadmierna waga przywiązywana do ocen i sukcesów testowych – ze strony szkoły, rodziców, a nawet samych uczniów – sprawia, że strach przed porażką i niespełnieniem oczekiwań staje się wszechobecny  . Dziecko może myśleć, że jego wartość zależy wyłącznie od wyników w nauce, co rodzi stres nawet przy drobnych niepowodzeniach.

    •    Przeładowany program nauczania i obowiązków. Współczesny uczeń często ma bardzo napięty plan dnia. Podstawa programowa bywa przepełniona materiałem, a do tego dochodzą liczne prace domowe i zadania zaliczeniowe. Takie długotrwałe przeciążenie nauką w szkole i w domu powoduje, że młody człowiek nie ma czasu na regenerację . Konieczność odrabiania czasochłonnych prac domowych po wielu godzinach spędzonych w szkole sprawia, że brakuje chwili wytchnienia . Uczniowie często uczą się „pod testy”, goniąc z materiałem, co ogranicza możliwość uczenia się we własnym tempie. Ciągły pośpiech i nadmiar informacji sprzyjają poczuciu przytłoczenia obowiązkami.

    •    Brak czasu na odpoczynek i relaks. Wielu dzieciom i nastolatkom brakuje obecnie czasu wolnego. Po lekcjach często czekają na nie zajęcia dodatkowe, korepetycje, treningi sportowe, szkoły językowe itp. – każdy dzień wypełniony jest aktywnościami. Eksperci wskazują, że coraz więcej dzieci nie ma ani jednego wolnego popołudnia w tygodniu . Uczeń wychodzi rano do szkoły i wraca do domu wieczorem, po czym musi jeszcze odrobić lekcje. Taki tryb życia prowadzi do chronicznego zmęczenia i niewyspania, a brak czasu na zabawę, hobby czy nicnierobienie odbiera możliwość regeneracji psychicznej. Również czas snu bywa skracany – nastolatki nierzadko zarywają noce przygotowując projekty lub, z drugiej strony, próbując odreagować stres przed ekranem komputera do późna w nocy. To wszystko zaburza równowagę między nauką a odpoczynkiem.

    •    Presja otoczenia i oczekiwania społeczne. Istotnym źródłem stresu bywają również czynniki tkwiące w środowisku ucznia – rodzina, szkoła, kultura masowa. Wysokie oczekiwania rodziców (np. nacisk na najlepsze oceny, sukcesy w konkursach) połączone z brakiem dostatecznego wsparcia emocjonalnego czy nadmierną krytyką mogą powodować u dziecka ciągły lęk przed rozczarowaniem bliskich . Również relacje szkolne odgrywają rolę: autorytarny, surowy styl nauczyciela, brak zrozumienia czy wsparcia ze strony pedagogów, konflikty z rówieśnikami – to wszystko dokłada kolejne cegiełki stresu. Nie można też pominąć wpływu kultury i mediów – młodzi chłoną przekaz, że trzeba być zawsze najlepszym, pięknym, przebojowym. Porównywanie się do wykreowanych w social media ideałów sukcesu wywołuje presję, by dorównać innym za wszelką cenę  . Presja otoczenia (rówieśników, rodziny, społeczeństwa) na osiągnięcia szkolne i życiowe bywa tak silna, że dziecko nie czuje przyzwolenia na słabość czy przeciętność  . W rezultacie, zamiast cieszyć się nauką i okresem dorastania, młody człowiek żyje w ciągłym stresie, by sprostać oczekiwaniom.

Warto podkreślić, że przyczyny wypalenia szkolnego są złożone – rzadko jeden pojedynczy czynnik je wywołuje. Najczęściej kumulacja wielu obciążeń (trudna sytuacja rodzinna plus wymagająca szkoła plus własny perfekcjonizm itd.) sprawia, że zasoby odporności psychicznej dziecka zostają wyczerpane. Dodatkowo osobowość i cechy indywidualne również mają znaczenie – np. uczniowie lękowi, ambitni perfekcjoniści czy tacy o niższej tolerancji na stres mogą szybciej doświadczać objawów wypalenia w tych samych warunkach, w których inni jeszcze sobie radzą . Niemniej jednak, to systemowe i środowiskowe czynniki (programy nauczania, kultura oceniania, styl wychowania) są kluczowe w zrozumieniu, skąd bierze się ta plaga przemęczenia psychicznego w młodym pokoleniu.

Skutki długotrwałego przemęczenia psychicznego

Konsekwencje przewlekłego stresu szkolnego i nieleczonego wypalenia uczniowskiego mogą być bardzo poważne, wpływając zarówno na sferę emocjonalną, społeczną, jak i poznawczą dziecka. Do typowych negatywnych skutków długotrwałego przemęczenia należą m.in.:

    •    Zaburzenia emocjonalne i niska samoocena. Przeciążony uczeń często doświadcza wahań nastroju – przechodzi od przygnębienia i apatii do rozdrażnienia i wybuchów złości. Pojawia się uczucie ciągłego smutku lub niepokoju, które może przerodzić się w symptomy depresji lub stany lękowe. Długotrwały stres obniża poczucie własnej wartości – dziecko czuje się „gorsze”, ma przekonanie, że zawodzi na każdym polu. W skrajnych przypadkach pojawiać się mogą myśli bezradności czy nawet rezygnacyjne (np. fantazje o ucieczce od sytuacji). Zauważalne bywa też wycofywanie się z kontaktów społecznych – wypalony uczeń traci chęć spotykania się z rówieśnikami, staje się izolowany . Towarzyszy temu często marazm i zobojętnienie – rzeczy, które kiedyś sprawiały mu radość, przestają cieszyć. Taki spadek nastroju i energii ma podłoże neurobiologiczne: przewlekły stres rozregulowuje poziom neuroprzekaźników w mózgu, co prowadzi właśnie do huśtawek nastroju, obniżenia energii życiowej oraz motywacji .

    •    Problemy ze zdrowiem fizycznym i somatycznym. Psychika dziecka jest silnie powiązana z ciałem, więc długotrwały stres odbija się również na zdrowiu somatycznym. Powszechne są problemy ze snem – bezsenność lub przeciwnie, nadmierna senność i trudności z dobudzeniem się rano . U wielu młodych osób występują objawy psychosomatyczne, takie jak nawracające bóle głowy, bóle brzucha, napięciowe bóle mięśni, brak apetytu lub kompulsywne objadanie się . Część dzieci „zajada stres”, sięgając po niezdrowe przekąski, inne wręcz przeciwnie – tracą apetyt lub stosują restrykcyjne diety w poczuciu braku kontroli . Chroniczne zmęczenie osłabia także układ odpornościowy, przez co dziecko może częściej chorować. Ponadto, przewlekły stres u młodej osoby bywa detonatorem różnych zaburzeń odżywiania, takich jak bulimia czy anoreksja, oraz zaburzeń psychosomatycznych (np. syndromu jelita drażliwego na tle nerwowym).

    •    Spadek funkcji poznawczych i osiągnięć szkolnych. Wypalenie szkolne bezpośrednio uderza w to, co paradoksalnie jest w szkole najważniejsze – zdolność do nauki. U przemęczonego ucznia pogarsza się koncentracja uwagi, trudniej mu się skupić na lekcjach czy odrobić pracę domową bez rozpraszania się. Pojawiają się problemy z pamięcią – dziecko może mieć kłopoty z przyswojeniem nowych informacji lub szybkim przypomnieniem ich sobie podczas sprawdzianu . Spada również zdolność myślenia kreatywnego i rozwiązywania problemów – w stanie ciągłego napięcia trudno o twórcze, elastyczne podejście do zadań. W rezultacie, nawet utalentowani uczniowie zaczynają osiągać gorsze wyniki. Widzimy pogorszenie ocen i spadek zaangażowania w naukę . Dziecko może przestać odrabiać prace domowe, unikać projektów, a na lekcjach siedzieć biernie bez odzywania się. Niestety, często bywa to błędnie interpretowane przez dorosłych jako lenistwo lub brak zdolności – podczas gdy faktyczną przyczyną jest przeciążenie i brak sił psychicznych do sprostania wymaganiom.

    •    Kłopoty wychowawcze i społeczne. Przewlekły stres szkolny może przejawiać się również w zachowaniu dziecka. Niektóre wypalone dzieci stają się drażliwe i skłonne do agresji – frustrująca sytuacja szkolna prowadzi do wybuchów złości w domu lub konfliktów z rówieśnikami . Mogą pojawić się zachowania buntownicze, takie jak wagarowanie, celowe łamanie zasad szkolnych, a nawet akty wandalizmu czy sięganie po używki w młodym wieku (jako forma ucieczki od stresu) . Inni popadają w bierność – przestają w ogóle odczuwać motywację do czegokolwiek, całymi dniami zamykają się w swoim pokoju lub uciekają w świat gier komputerowych/internetu . Wypalenie może zatem zarówno przybrać formę wybuchów negatywnych emocji na zewnątrz, jak i kompletnego wycofania się w siebie. W obu przypadkach cierpią relacje społeczne młodej osoby. Traci on więź z rówieśnikami (nie ma ochoty na spotkania, pogarsza się komunikacja), może dojść do konfliktów z rodzicami i nauczycielami z powodu nagannych zachowań lub coraz słabszych wyników. To z kolei jeszcze bardziej pogłębia problem, bo dziecko czuje się niezrozumiane i osamotnione.

    •    Ryzyko poważnych problemów psychicznych. Jeżeli stan wypalenia utrzymuje się długo, a uczeń nie otrzymuje wsparcia, skutki mogą eskalować do naprawdę poważnych zaburzeń. Przewlekły stres jest czynnikiem ryzyka rozwoju klinicznej depresji u młodzieży, zaburzeń lękowych (np. fobii szkolnej – silnego lęku przed chodzeniem do szkoły), a nawet zespołu stresu pourazowego (jeśli szkoła kojarzy się z ciągłą traumą). Lekarze psychiatrzy alarmują, że w ostatnich latach wzrosła liczba prób samobójczych wśród polskich nastolatków  . Choć na tak dramatyczny krok wpływa wiele czynników, przeciążenie psychiczne i poczucie beznadziei z powodu sytuacji szkolnej mogą być jednymi z nich. Wypalone dziecko, które czuje, że „nie daje rady” i zawodzi wszystkich dookoła, może popaść w rozpacz. Dlatego tak ważne jest, by nie bagatelizować nawet wczesnych objawów – zaniedbane wypalenie szkolne może w przyszłości przerodzić się w poważne choroby psychiczne wymagające leczenia lub doprowadzić do życiowych tragedii.

Należy zaznaczyć, że skutki wypalenia szkolnego dotykają nie tylko samego ucznia, ale i jego otoczenie. Rodzice przeżywają stres razem z dzieckiem, w klasie spada poziom energii i atmosfery, jeśli wiele osób jest zniechęconych. Chronicznie zestresowany nastolatek w dorosłości może mieć trudności na studiach czy w pracy – mechanizmy radzenia sobie (a raczej ich brak) przenoszą się bowiem dalej w życie . Widzimy zatem, że stawka w walce z tym zjawiskiem jest wysoka. Pora zatem odpowiedzieć na pytanie: co można zrobić, by przeciwdziałać wypaleniu szkolnemu?

Zapobieganie wypaleniu i strategie przeciwdziałania

Skala problemu wymaga podjęcia działań na różnych poziomach – zarówno systemowych (obejmujących całe środowisko edukacyjne), jak i indywidualnych (wobec konkretnego ucznia). Poniżej przedstawiamy najważniejsze strategie, które mogą pomóc zmniejszyć częstość wypalenia szkolnego i wspierać uczniów w radzeniu sobie ze stresem.

Działania systemowe (szkoła i system edukacji):

    •    Odchudzenie programu nauczania i ograniczenie prac domowych. Decydenci edukacyjni powinni rozważyć zmniejszenie przeładowania treści programowych, tak aby uczniowie nie musieli każdego dnia przerabiać zbyt dużych partii materiału. Ważne jest też, by zadania domowe nie zajmowały całego wolnego czasu ucznia – możliwe np. wprowadzenie zasady maksymalnego dziennego obciążenia pracami domowymi. Uczeń musi mieć czas na odpoczynek i sen, by ef