Zaburzenia lękowe u dzieci – współczesne wyzwania i sposoby pomocy

30 marca 2025 16:24:26

Czym są dziecięce zaburzenia lękowe?

Lęk jest naturalną emocją, której doświadczają zarówno dorośli, jak i dzieci – pełni on nawet ważną funkcję ochronną i rozwojową . Zaburzenia lękowe u dzieci rozpoznajemy jednak wtedy, gdy strach i niepokój stają się nadmierne, nieadekwatne do sytuacji i przewlekłe, przez co negatywnie wpływają na codzienne funkcjonowanie dziecka . Może to oznaczać, że dziecko niemal stale odczuwa silny lęk lub zamartwia się (np. o swoje zdrowie, szkołę czy bezpieczeństwo bliskich), a objawy utrzymują się miesiącami. Takie zaburzenia należą do najczęstszych problemów psychicznych wieku rozwojowego – szacunki wskazują, że dotyczą około 5–10% populacji dziecięcej . Według najnowszych badań epidemiologicznych w Polsce aż 6,5% dzieci i młodzieży w wieku 7–17 lat zmaga się z zaburzeniem lękowym . Niestety, liczba młodych pacjentów rośnie – dane Narodowego Funduszu Zdrowia pokazują, że w latach 2013–2021 liczba niepełnoletnich leczonych z powodu zaburzeń lękowych i depresyjnych wzrosła o 120% . Utrzymywanie się silnego lęku w dzieciństwie bez odpowiedniej pomocy może prowadzić do poważnych konsekwencji: trudności w nauce i relacjach społecznych oraz zwiększonego ryzyka wystąpienia kolejnych zaburzeń (np. depresji) zarówno w okresie dorastania, jak i w dorosłym życiu . Dlatego tak ważne jest zrozumienie tego zjawiska i szybkie reagowanie. Poniżej omawiamy, jak objawiają się zaburzenia lękowe u dzieci, jaką rolę mają do odegrania dorośli – rodzice i nauczyciele – oraz jakie metody terapii uważa się obecnie za najskuteczniejsze. Nie zabraknie również praktycznych wskazówek, co robić, gdy podejrzewamy u dziecka nadmierny lęk.

Współczesne formy manifestacji lęku u dzieci

Dzieci mogą przeżywać lęk inaczej niż dorośli i często nie powiedzą wprost „boję się”. Zamiast tego lęk objawia się u nich pośrednio, poprzez rozmaite symptomy fizyczne, emocjonalne i behawioralne. Niejednokrotnie dziecko samo nie rozumie, co się z nim dzieje, a sygnały jego lęku bywają mylnie interpretowane (np. jako lenistwo czy złość). Poniżej wymieniamy najczęstsze formy, w jakich u dzieci manifestują się zaburzenia lękowe:

Dolegliwości somatyczne (fizyczne) – Ciało dziecka często „mówi” o lęku, nawet jeśli ono samo nie potrafi tego nazwać. Typowe są nawracające bóle brzucha, nudności, bóle głowy, a także ogólne złe samopoczucie, zwłaszcza w sytuacjach stresowych . Często takie objawy pojawiają się tuż przed wymagającym wydarzeniem, np. przed pójściem do szkoły czy sprawdzianem, i potrafią wręcz „uniemożliwić” wyjście z domu. Dziecko może też uskarżać się na kołatanie serca, duszności, drżenie rąk czy zawroty głowy – reakcje te wynikają z pobudzenia układu nerwowego przez lęk . Specjaliści nazywają takie zjawisko somatyzacją lęku, czyli manifestowaniem stresu poprzez objawy cielesne. Ważne, by dorośli mieli świadomość, że autentyczny ból brzucha u dziecka może mieć podłoże nerwowe, a nie fizyczne.
Perfekcjonizm i nadmierny krytycyzm wobec siebie – Paradoksalnie, dziecko chore z lęku bywa „idealnym uczniem” lub wzorowym dzieckiem, które za wszelką cenę stara się nie popełniać błędów. Taki perfekcjonizm często wynika z silnego lęku przed porażką i oceną . Z zewnątrz wysoka samodyscyplina może wyglądać pozytywnie, ale w rzeczywistości ciągłe napięcie, żeby wypaść bezbłędnie, jest dla dziecka ogromnym stresem. Jak zauważają psycholodzy, perfekcjonizm bywa objawem zaburzenia lękowego, szczególnie w przypadku uogólnionych zaburzeń lękowych (GAD) . Dziecko dręczy się wtedy każdym drobiazgiem, długo odrabia prace domowe (bo ciągle poprawia), unika nowych wyzwań z obawy przed niepowodzeniem, a drobne potknięcia wywołują u niego nieadekwatnie silną reakcję emocjonalną.
Unikanie i wycofanie (np. odmowa chodzenia do szkoły) – Zachowania unikowe to kolejny sygnał lęku. Dziecko może robić wiele, by uniknąć sytuacji, które wywołują u niego strach. Klasycznym przykładem jest fobia szkolna – nasilony lęk przed chodzeniem do szkoły. Maluch może kurczowo trzymać się rodzica przy rozstaniu, a starsze dziecko stanowczo odmawiać wyjścia na lekcje. Jeśli taki stan utrzymuje się dłużej, jest to wyraźny sygnał alarmowy . Unikanie może dotyczyć także innych sytuacji: spotkań rówieśników (np. z obawy przed byciem ocenianym), uczestniczenia w zajęciach sportowych, zostawania samemu w pokoju, zasypiania przy zgaszonym świetle, itp. Czasem lęk przejawia się wycofaniem społecznym – dziecko staje się nieśmiałe, milczące (nieraz aż do mutyzmu wybiórczego, gdy w ogóle nie odzywa się w pewnych sytuacjach z nerwów). Ważne jest, aby dorośli dostrzegli, że za uporczywym unikaniem może stać lęk, a nie złośliwość czy „lenistwo” dziecka.
Trudności ze snem – Problemy z zasypianiem i snem często towarzyszą dziecięcym lękom. Dziecko może bać się zasnąć samo, miewać koszmary, wybudzać się w nocy z uczuciem niepokoju. Napięcie i zamartwianie się nasilają się często wieczorem, kiedy brakuje rozpraszaczy – maluch zaczyna rozmyślać o strachach (prawdziwych lub wyimaginowanych). Efektem są prośby, by rodzic długo siedział przy łóżku, lub częste nocne wędrówki do sypialni rodziców. Nieleczone zaburzenia lękowe mogą skutkować chroniczną bezsennością u dziecka . Z kolei niewyspanie nasila w dzień drażliwość i trudności z koncentracją, tworząc błędne koło.
Inne objawy emocjonalne i behawioralne – Dzieci zmagające się z lękiem bywają nadmiernie czujne, spięte, oczekują najgorszego. Typowe jest ciągłe napięcie mięśni, rozdrażnienie, a nawet wybuchy złości w momentach przeciążenia lękiem . Część dzieci zgłasza poczucie bezsilności wobec swojego niepokoju. Konsultanci telefonów zaufania informują, że młodzi ludzie opisują, iż permanentny lęk negatywnie wpływa na ich koncentrację, wyniki w nauce, relacje z rówieśnikami oraz powoduje strach przed nadchodzącym dniem . Te wtórne skutki lęku (problemy szkolne, izolacja społeczna) dodatkowo obniżają samoocenę dziecka. Nierzadko też lęk współwystępuje z objawami depresyjnymi lub samookaleczeniami u nastolatków , co czyni obraz problemów jeszcze poważniejszym.

Rola rodziców i nauczycieli w rozpoznaniu problemu

Dorośli, którzy na co dzień opiekują się dzieckiem, odgrywają kluczową rolę w wczesnym rozpoznaniu zaburzeń lękowych. To oni mogą pierwsi zauważyć niepokojące objawy – czy to rodzic dostrzegający, że pociecha skarży się na brzuch każdego ranka przed szkołą, czy nauczyciel obserwujący, że uczeń wyraźnie unika pewnych aktywności lub bywa chronicznie napięty. Ważne jest, by nie ignorować takich sygnałów. Jeżeli mimo rozmów i wsparcia ze strony bliskich dziecko nadal zdecydowanie odmawia udziału w jakiejś codziennej aktywności (np. chodzenia do szkoły), to wyraźny znak, że dzieje się coś złego . Podobnie, gdy intensywny lęk utrzymuje się miesiącami i dezorganizuje życie dziecka oraz rodziny, nie wolno liczyć, że „samo przejdzie” – należy szukać pomocy specjalisty .

Rodzice znają swoje dziecko najlepiej, dlatego powinni uważnie obserwować zmiany w jego zachowaniu i nastroju. Czasem trudno odróżnić zwykłe lęki rozwojowe od początków zaburzenia – np. lęk separacyjny jest normalny u malucha, ale jeśli objawy silnego lęku przy rozstaniu utrzymują się u starszego dziecka i wywołują codzienny dystres, warto skonsultować to z psychologiem . Kluczowa jest postawa otwartości: dziecko musi czuć, że może bezpiecznie opowiedzieć o swoich obawach, a dorosły go wysłucha i potraktuje serio. Bagatelizowanie lub wyśmiewanie lęków (“nic takiego ci się nie dzieje”, “inni nie płaczą z takiego powodu”) tylko pogłębia problem – dziecko uczy się wówczas tłumić emocje i zostaje z nimi samo . Zamiast tego rodzic powinien zapewnić dziecko, że je rozumie i chce mu pomóc, nawet jeśli nie do końca pojmuje logikę dziecięcej obawy.

Nauczyciele i wychowawcy również odgrywają ważną rolę. Szkoła to miejsce, gdzie objawy lękowe często się ujawniają – choćby w postaci szkolnych fobii, trudności w grupie czy odmowy udziału w zajęciach. Pedagodzy powinni być wyczuleni na somatyczne sygnały stresu u ucznia (ciągłe bóle, wizyty u pielęgniarki szkolnej), na nadmierną nieśmiałość, wycofanie albo przeciwnie – na napady paniki czy złości. Stworzenie wspierającej atmosfery w klasie jest niezmiernie ważne dla takich dzieci . Gdy nauczyciel zauważy niepokojące objawy, warto porozmawiać z rodzicami i szkolnym psychologiem. Wczesna interwencja – jeszcze zanim lęk całkiem wymknie się spod kontroli – może zapobiec poważniejszym konsekwencjom. Dorośli powinni pamiętać, że to nie wstyd prosić o pomoc. Im szybciej dziecko otrzyma wsparcie (psychologiczne, pedagogiczne, a czasem medyczne), tym większa szansa na opanowanie lęku. W kolejnej sekcji omówimy, jakie metody terapii są obecnie rekomendowane przy zaburzeniach lękowych u dzieci.

Skuteczne podejścia terapeutyczne przy zaburzeniach lękowych

Dobrą wiadomością dla rodziców jest to, że zaburzenia lękowe u dzieci można skutecznie leczyć. Współczesne podejścia terapeutyczne opierają się na pracy interdyscyplinarnej – często łączą psychoterapię dziecka, edukację rodziców, wsparcie szkoły, a w razie potrzeby także farmakoterapię. Podstawą leczenia jest zwykle psychoterapia, przy czym najwięcej dowodów naukowych potwierdza skuteczność terapii poznawczo-behawioralnej (CBT) u dzieci i młodzieży . Randomizowane badania kliniczne wskazują, że dzięki CBT około 2/3 młodych pacjentów przestaje spełniać kryteria zaburzenia lękowego – innymi słowy, objawy ustępują do poziomu pozwalającego normalnie funkcjonować . Terapia poznawczo-behawioralna uczy dzieci, jak rozumieć swój lęk i stopniowo nad nim panować – m.in. poprzez naukę technik relaksacyjnych, zmianę negatywnych myśli na bardziej realistyczne oraz ćwiczenie małymi krokami sytuacji budzących strach (tzw. ekspozycja, ale prowadzona w bezpiecznych warunkach terapeutycznych, a nie na siłę).

Co ważne, współczesna terapia dzieci z lękiem prawie zawsze angażuje rodzinę i otoczenie dziecka. Badania pokazują, że samo dziecko może nie być w stanie wdrożyć wszystkich zaleceń, jeśli dorośli w jego życiu mu w tym nie pomogą . Dlatego standardem jest psychoedukacja rodziców, a często także regularne konsultacje rodzinne lub wręcz sesje terapii rodzinnej. Rodzice uczą się, jak wspierać dziecko w pokonywaniu lęku i jak nieświadomie nie wzmacniać jego objawów (np. poprzez nadopiekuńczość czy utrwalanie unikania) . Również środowisko szkolne bywa włączane w plan terapeutyczny – np. wychowawca czy pedagog szkolny otrzymuje wskazówki, jak postępować z dzieckiem w sytuacjach lękowych . W leczeniu zaburzeń lękowych stosuje się różne formaty pomocy psychologicznej, dostosowane do wieku i potrzeb dziecka: terapię indywidualną, grupową (np. w grupie rówieśników o podobnych trudnościach) czy rodziną . Wszystkie te podejścia mogą opierać się na technikach CBT, ale np. terapia grupowa pozwala dziecku zobaczyć, że „nie tylko ja tak mam”, co często przynosi ulgę. Z kolei terapia rodzinna czy systemowa koncentruje się na poprawie komunikacji w rodzinie i rozwiązaniu ewentualnych konfliktów, które mogą nasilać lęki dziecka.

Farmakoterapia (leczenie lekami przeciwlękowymi, najczęściej z grupy SSRI) bywa włączana tylko przy ciężkich lub przewlekłych zaburzeniach lękowych, i to zwykle u starszych dzieci i nastolatków. Zawsze jednak traktuje się ją jako uzupełnienie psychoterapii, a nie samodzielną metodę . Decyzję o podaniu leków podejmuje lekarz psychiatra dziecięcy, analizując indywidualny przypadek – wiele łagodniejszych postaci lęku udaje się opanować samą terapią i wsparciem środowiskowym.

W Polsce coraz większy nacisk kładzie się na to, by pomoc psychologiczna dla dzieci była kompleksowa. Oznacza to ścisłą współpracę między rodzicami, terapeutą, lekarzem a szkołą . Przykładowo, jeśli dziecko ma zaburzenie lękowe, efekty terapeutyczne będą lepsze, gdy nauczyciele wiedzą o diagnozie i stosują w klasie odpowiednie podejście (unikać zawstydzania, stopniowo zachęcać do aktywności, a w razie potrzeby pozwolić skorzystać z pomocy szkolnego psychologa). Również grupy wsparcia dla rodziców dzieci lękowych czy warsztaty umiejętności wychowawczych stają się popularne – pomagają opiekunom zrozumieć mechanizmy zaburzeń lękowych i efektywnie towarzyszyć dziecku w zdrowieniu. Podsumowując, współczesne rekomendacje w terapii lęków u dzieci podkreślają podejście systemowe: pracujemy nie tylko z małym pacjentem, ale i z jego otoczeniem. Taki zintegrowany wysiłek daje najlepsze rokowania.

Wskazówki dla rodziców i nauczycieli – jak rozpoznać i reagować na lęk u dziecka

Poniżej zebraliśmy kilka praktycznych porad, które mogą pomóc dorosłym wspierającym lękliwe dziecko. Pamiętajmy, że każdy młody człowiek jest inny – te wskazówki trzeba dostosować do wieku dziecka i specyfiki jego problemu. Zawsze jednak podstawą jest uważność, zrozumienie i gotowość do działania.

Nie lekceważ uczuć dziecka – okazuj zrozumienie. Gdy maluch mówi, że się boi, potraktuj to poważnie. Zapewnij, że rozumiesz jego strach (nawet jeśli wydaje się nieproporcjonalny) i że ma prawo odczuwać to, co czuje. Nigdy nie wyśmiewaj ani nie zawstydzaj dziecka z powodu jego lęków . Zdania w stylu „przestań być dzidziusiem” czy „weź się w garść” przyniosą skutek odwrotny do zamierzonego – dziecko poczuje się niezrozumiane i samotne ze swoim problemem. Zamiast tego powiedz raczej: „Widzę, że bardzo się tym martwisz. Porozmawiajmy o tym i pomyślmy, jak mogę Ci pomóc.” Taka empatyczna postawa dorosłego to pierwszy krok do rozładowania napięcia u dziecka.
Unikaj „terapii szokowej” na własną rękę. Choć logiczne wydaje się przełamywanie lęku poprzez konfrontację, nie należy na siłę zmuszać dziecka do stawienia czoła jego strachom w myśl zasady „rzucenia na głęboką wodę”. Nagłe wypchnięcie dziecka na scenę, by „nauczyło się” odwagi, czy zostawienie go samego w ciemnym pokoju na całą noc może tylko spotęgować traumę. Ekspozycja na lęk ma sens jedynie wtedy, gdy jest stopniowa i odbywa się w poczuciu bezpieczeństwa, najlepiej pod okiem terapeuty. Dlatego nie próbujmy domowymi sposobami „zahartować” dziecka poprzez drastyczne sytuacje. Specjaliści wyraźnie ostrzegają rodziców przed takimi metodami . Zamiast tego wspierajmy dziecko w podejmowaniu małych kroków – np. najpierw wejście na krótką chwilę do przedszkola, potem na dłużej, przy stopniowym wycofywaniu obecności rodzica, itp. Chwalmy każdy przejaw odwagi, nawet jeśli postęp wydaje się powolny.
Rozmawiaj z dzieckiem o jego lękach. Otwarta komunikacja to podstawa. Zachęcaj dziecko, by opowiadało, czego się boi i co mu pomaga poczuć się lepiej. Zadawaj pytania w spokojny sposób: „Czy pamiętasz, kiedy zacząłeś się tak martwić? Co myślisz, że mogłoby ci pomóc w takiej sytuacji?” – to pomoże zrozumieć źródło obaw. Słuchaj uważnie i nie przerywaj, nawet jeśli dziecko powtarza to samo wiele razy. Czasem samo wygadanie się obniża lęk. Upewnij się też, że dziecko wie, iż w każdej chwili może przyjść porozmawiać z dorosłym – czy to z rodzicem, czy z pedagogiem szkolnym . Taka świadomość „sieci bezpieczeństwa” często przynosi ulgę, nawet jeśli maluch nie korzysta z niej codziennie. W rozmowach staraj się normalizować pewien poziom lęku („Wiesz, każdy czasem się boi – to normalne”), ale jednocześnie pokazuj sposoby radzenia sobie („Kiedy ja byłem zdenerwowany, pomagało mi głębokie oddychanie – może spróbujemy razem?”). Dzięki temu dziecko nie będzie się dodatkowo bało samego faktu odczuwania lęku.

Bibliografia: Badania i źródła wykorzystane w artykule obejmują m.in. aktualne statystyki dotyczące zdrowia psychicznego dzieci (raporty UNICEF i NFZ), publikacje specjalistyczne z zakresu psychiatrii i psychologii dziecięcej, a także materiały edukacyjne dla rodziców i nauczycieli. W tekście odwołano się do konkretnych danych (oznaczonych odnośnikami), które pochodzą zarówno z polskich realiów, jak i z badań międzynarodowych – tak, aby ukazać pełny kontekst opisywanego zagadnienia. Wszystkie przytoczone treści są aktualne na rok 2024–2025 i weryfikowane przez specjalistów.

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
Beesdo, K., Knappe, S., & Pine, D. S. (2009). Anxiety and anxiety disorders in children and adolescents: developmental issues and implications for DSM-V. The Psychiatric Clinics of North America, 32(3), 483–524.
Kendall, P. C., & Hedtke, K. A. (2006). Cognitive-behavioral therapy for anxious children: Therapist manual (3rd ed.). Ardmore, PA: Workbook Publishing.
Narodowy Fundusz Zdrowia. (2022). Dzieci i młodzież w systemie ochrony zdrowia – raport NFZ o zdrowiu psychicznym dzieci w Polsce w latach 2013–2021. https://www.nfz.gov.pl
Polskie Towarzystwo Psychiatryczne. (2022). Rekomendacje dotyczące leczenia zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży. Warszawa.
UNICEF Polska & Fundacja GrowSPACE. (2021). Dzieci się liczą 2021. Raport o zagrożeniach dzieci w Polsce. Warszawa.
World Health Organization. (2021). Mental health of children and adolescents in the COVID-19 pandemic. Geneva: WHO.
Merikangas, K. R., He, J. P., Burstein, M., et al. (2010). Lifetime prevalence of mental disorders in U.S. adolescents: Results from the National Comorbidity Survey Replication–Adoles

Komentarze (0)

Brak komentarzy